Wojna w Ukrainie i związany z nią masowy napływ uchodźców, którzy od pierwszego dnia agresji zaczęli przekraczać polską granicę sprawiły, że dotychczasowe rozwiązania dotyczące legalizacji pobytu czy zatrudniania cudzoziemców stały się niewystarczające w nowej rzeczywistości. W związku z tym konieczne było stosunkowo szybkie wprowadzenie przepisów regulujących sytuację obywateli Ukrainy, którzy znaleźli się na terytorium Polski w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi w ich kraju. Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa została uchwalona w dniu 12 marca 2022, a większość jej przepisów weszła w życie z mocą wsteczną, od dnia 24 lutego 2022 roku, a więc od dnia rozpoczęcia inwazji w Ukrainie. W tym artykule zostaną pokrótce omówione niektóre regulacje zawarte w nowej ustawie.

Kogo dotyczą szczególne zasady legalizacji pobytu?

Na zasadach przewidzianych w ustawie swój pobyt w Polsce mogą zalegalizować osoby, które są obywatelami Ukrainy lub ich małżonkami i po 24 lutego 2022 roku przybyły do Polski z terytorium Ukrainy, w związku z prowadzonymi działaniami wojennymi. Po zmianie ustawy, z której usunięto wymóg bezpośredniego przybycia z terytorium Ukrainy, tj. przekroczenia jednego z polsko- ukraińskich przejść granicznych, z jej regulacji będą mogli skorzystać także ci obywatele Ukrainy, którzy ze swojego kraju do Polski podróżowali przez terytorium państw trzecich. Przewidziane w ustawie szczególne zasady legalizacji pobytu dotyczą również obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka i członków ich najbliższej rodziny, którzy po 24 lutego przybyli do Polski z powodu wojny. Jeśli wskazane wyżej osoby deklarują chęć pozostania w Polsce, ich pobyt uznaje się za legalny w okresie 18 miesięcy liczonym od dnia 24 lutego 2022 roku.

W ustawie przewidziano możliwość wydania rozporządzenia określającego datę końcową okresu, w którym wjazd obywateli Ukrainy na terytorium Polski na opisanych wyżej zasadach będzie powodował uznanie legalności ich pobytu. Jako czynniki, które powinny zostać wzięte pod uwagę przy wyznaczeniu tej daty wskazano m.in. ilość cudzoziemców przybywających do Polski, sytuację ludności cywilnej, czy względy bezpieczeństwa i obronności państwa. Na dzień dzisiejszy taka data końcowa nie została jednak określona.

W ustawie wprost przewidziano, że szczególne zasady legalizacji pobytu nie dotyczą obywateli Ukrainy, którzy posiadają zezwolenie na pobyt stały, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE, zezwolenie na pobyt czasowy, status uchodźcy, ochronę uzupełniającą oraz zgodę na pobyt tolerowany. Wspomniane zasady nie dotyczą również tych obywateli Ukrainy, którzy złożyli wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej, zadeklarowali zamiar ich złożenia lub w imieniu których takie wnioski lub deklaracje zostały złożone. Jeśli jednak wspomniany wniosek lub deklaracja zostaną wycofane, osoby te będą mogły skorzystać z regulacji przewidzianych w ustawie.

Warto wskazać, że jeśli obywatel Ukrainy opuści terytorium Polski na okres przekraczający miesiąc, jego pobyt przestanie być uznawany za legalny na mocy omawianej ustawy.

Jakie procedury dotyczą osób, które przekroczyły granicę bez wymaganych dokumentów?

Osoby, które w związku z rozpoczęciem wojny przekroczyły granicę Polski w wielu przypadkach nie miały przy sobie dokumentów, które w normalnych okolicznościach byłyby konieczne, aby ich pobyt mógł zostać uznany za legalny. Po 24 lutego 2022 roku osoby te przekraczały granicę na podstawie zezwolenia komendanta placówki Straży Granicznej. To rozwiązanie istniało w przepisach już wcześniej, jednak na jego podstawie pobyt był dotychczas uznawany za legalny tylko przez okres 15 dni. Na mocy nowej ustawy obywatele Ukrainy, którzy przekroczyli granicę na podstawie zezwolenia komendanta placówki Straży Granicznej, mogą na tej podstawie legalnie przebywać w Polsce przez okres 18 miesięcy.

Na podstawie dotychczasowych przepisów, udzielając zezwolenia na wjazd komendant placówki Straży Granicznej powinien zarejestrować osobę, której udzielił zezwolenia. Jeśli tak się nie stało, nowa ustawa przewiduje rozwiązanie odnoszące się do osób, których wjazd na teren Polski nie został zarejestrowany przez komendanta. W takim przypadku rejestracja następuje, na wniosek obywatela Ukrainy o nadanie numeru PESEL, złożony w terminie 60 dni od dnia wjazdu do Polski.

Jak przebiega proces legalizacji pobytu?

Obywatele Ukrainy, którzy wjechali do Polski po dniu 24 lutego i deklarują chęć pozostania w Polsce, powinni złożyć w dowolnym organie wykonawczym gminy (np. do wójta gminy, w której aktualnie przebywają), wniosek o nadanie numeru PESEL. W stosunku do osób poniżej 18 roku życia wniosek taki powinien zostać złożony przez jednego z rodziców lub inną osobę uprawnioną (np. kuratora, opiekuna, opiekuna tymczasowego).

Wniosek o nadanie numeru PESEL powinien zostać złożony w formie papierowej, osobiście w siedzibie organu gminy. Wnioskodawca powinien wypełnić wniosek samodzielnie lub z pomocą pracownika organu. Wniosek musi zostać własnoręcznie, czytelnie podpisany przez osobę ubiegającą się o nadanie numeru PESEL. Ważnym problemem przy składaniu wniosku może okazać się to, że część z wnioskodawców posługuje się cyrylicą. Pojawia się pytanie, czy wypełniony w ten sposób wniosek może zostać uznany za czytelny. W ustawie wskazano, że imiona i nazwiska z języków posługujących się innym alfabetem niż łaciński powinny zostać zapisane w alfabecie łacińskim. Również na stronach niektórych urzędów gmin zamieszczane są informacje, że wniosek nie powinien zostać wypełniony cyrylicą. W przypadku problemów z wypełnieniem wniosku, istnieje możliwość skorzystania ze wspomnianej wyżej pomocy pracownika urzędu.

Przed nadaniem numeru PESEL organ potwierdzi tożsamość wnioskodawcy na podstawie dokumentu podróży lub innego dokumentu ze zdjęciem, które umożliwi ustalenie jego tożsamości. W przypadku dzieci weryfikacja może nastąpić na podstawie dokumentu potwierdzającego urodzenie. Co istotne, podstawą weryfikacji mogą być także dokumenty unieważnione, jeśli umożliwiają weryfikację tożsamości wnioskodawcy.

Do wniosku o nadanie numeru PESEL należy dołączyć m.in. fotografię wnioskodawcy. Zgodnie z ustawą organ gminu może nieodpłatnie zapewnić możliwość jej wykonania.

We wniosku można również zawrzeć dane, które umożliwią automatyczne utworzenie profilu zaufanego, takie jak numer telefonu komórkowego, adres poczty elektronicznej oraz informacje o zgodzie na wprowadzenie danych i potwierdzenie profilu zaufanego.

Jakie są szczególne zasady przedłużenia legalnego pobytu?

W ustawie przewidziano również szczególne zasady przedłużania legalnego pobytu w Polsce obywateli Ukrainy, którzy prawo do legalnego pobytu posiadali jeszcze przed dniem 24 lutego 2022 roku, ale zakończenie okresu ich legalnego pobytu przypada już po tej dacie.

W przypadku obywateli Ukrainy przebywających w Polsce na podstawie wizy krajowej oraz w przypadku posiadaczy zezwolenia na pobyt czasowy, okres ważności tych dokumentów został automatycznie przedłużony do dnia 31 grudnia 2022 roku.

Wiza krajowa w okresie przedłużenia ważności i okresu pobytu nie uprawnia jednak do przekraczania granicy. Odstępstwo od tej zasady przewidziano w stosunku do kierowców wykonujących międzynarodowy transport drogowy lub niezarobkowy przewóz drogowy, którzy, aby móc przekraczać granicę będą musieli uzyskać nową naklejkę wizową w swoim paszporcie.

W przypadku osób, które przed dniem 24 lutego zostały zobowiązane do opuszczenia terytorium Polski już po tej dacie (np. w wyniku nieprzedłużenia wizy krajowej) i osób, w stosunku do których po 24 lutego upływał termin ich dobrowolnego powrotu do Ukrainy, ich pobyt podlega przedłużeniu o 18 miesięcy.

Podobnie o 18 miesięcy został przedłużony okres ważności dokumentów, takich jak karta pobytu, polskich dokumentów tożsamości czy zgód na pobyt tolerowany obywatela Ukrainy.

Jakie są szczególne zasady powierzania pracy obywatelom Ukrainy?

Obywatele Ukrainy legalnie przebywający w Polsce oraz ci, których pobyt jest uznawany za legalny na podstawie nowej ustawy mogą wykonywać w Polsce pracę. Obowiązkiem podmiotu powierzającego pracę jest powiadomienie o tym fakcie właściwego powiatowego urzędu pracy. Powiadomienia dokonuje się w terminie 14 dni od dnia powierzenia pracy, za pośrednictwem strony internetowej praca. gov.pl. Obywatele Ukrainy mogą podjąć pracę na tej podstawie jeszcze przed nadaniem numeru PESEL.

Uzyskanie numeru PESEL otwiera natomiast obywatelom Ukrainy możliwość podejmowania i wykonywania w Polsce działalności gospodarczej na zasadach dotyczących obywateli Polski. Możliwość prowadzenia tej działalności jest uzależniona od legalności pobytu w Polsce. W przypadku, gdy pobyt danej osoby przestanie być uznawany za legalny, przedsiębiorca podlega wykreśleniu z CEiDG.

Przepisy przewidują również podstawę dla udzielenia czasowej zgody na wykonywanie zawodu lekarza i lekarza dentysty obywatelom Ukrainy, którzy uzyskali kwalifikacje do wykonywania zawodu poza terytorium Unii Europejskiej. Zgoda może zostać udzielona na okres 18 miesięcy. Lekarze i lekarze dentyści mogą wykonywać zawód na podstawie tej zgody co do zasady wyłącznie w podmiotach leczniczych, są również zobowiązani do zgłoszenia ministrowi zdrowia faktu wykonywania zawodu. Podobne zasady przewidziano również w odniesieniu do zawodów pielęgniarek i położnych.

W ustawie przewidziano także możliwość zarejestrowania się przez obywateli Ukrainy jako osób bezrobotnych.

Niektóre formy wsparcia obywateli Ukrainy i przyjmujących je osób

Obywatele Ukrainy, których pobyt w Polsce na podstawie nowej ustawy jest uznawany za legalny mają prawo do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej w takim wymiarze i zakresie, jaki przysługuje osobom ubezpieczonym, z pewnymi wyjątkami dotyczącymi m.in. leczenia uzdrowiskowego i rehabilitacyjnego.

Obywatelom Ukrainy, których pobyt w Polsce jest uznawany za legalny przysługuje m.in. prawo do świadczeń rodzinnych, świadczenia wychowawczego, świadczenia na dobry start, prawo do świadczeń z opieki społecznej czy jednorazowe świadczenie pieniężne w wysokości 300 złotych na osobę. Obywatel Ukrainy, który chce korzystać z wymienionych świadczeń musi posiadać numer PESEL.

Również osoby zapewniające zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy mogą ubiegać się o przyznanie świadczeń pieniężnych z tego tytułu, obejmujących okres 60 dni. Maksymalna dzienna kwota tego świadczenia w przypadku, gdy wnioskodawcą jest osoba fizyczna wynosi 40 złotych od osoby.

Autorka: Magdalena Solich, aplikant adwokacki
BKB Baran Książek Bigaj